18 decembra, 2021

Odvažna i talentovana Jelisaveta Načić, odrasla u bogataškim vrtovima vile beogradskog trgovca u Vlajkovićevoj 9, usprotivila se ocu i izabrala profesiju kojom su se bavili isljučivo muškarci. Bila je prva žena arhitekta u Srbiji, ostavila neizbrisiv arhitektonski trag u srpskoj prestonici, ali se utisnula u istoriju Srbije i kao heroina duha. Ugled u struci stekla je na samom početku karijere tek zagazivši u punoletstvo, ali jedan objekat ju je mnogo koštao. Zbog natpisa na slavoluku na Terazijama, u čast povratka srpske vojske iz Balkanskih ratova, Austrougari su je poslali u logor za srpsku elitu – Nežider.

Grob ove velikanke u Dubrovniku do skoro je bio pod velom tajne. Zašto? Mislilo se da su joj ime i značaj potiskivani u Srbiji zbog braka sa Albancem katoličke veroispovesti, intelektualcem i patriotom, profesorom Lukom Lukajem. Netačno. Suština je u činjenici da joj monarhističke veze i stvaranje pod okriljem srpske krune, komunističke vlasti nisu oprostile, a ni dopustile da zauzme svoje mesto u istoriji. Nije istina da je u nekadašnjoj FNRJ pionir ženske arhitekture primala penziju. Očito da joj je bilo uzeto sve ono što bi žena koja je stvarala istoriju trebalo da ponese.

Život Jelisavete Načić sam za sebe je vrhunski filmski scenario. Zarad arhitekture bila je spremna da ostane bez miraza, a autorka postavke ih je dobila od heroinine praunuke. Jelisaveta je naime rodila 1917. godine u logoru ćerku Luciju i iza nje su se ređale samo ženske naslednice. Priča o Jelisaveti kreće na prelazu devetnaestog u dvadeseti vek, kada je Beograd zahvaljujući povoljnim političkim i ekonomskim prilikama, menjao svoje obličje. U to doba iskazana hrabrost Jelisavete Načić učinila je da je jedna od retkih žena koje istorija arhitekture pamti po imenu. U izrazito patrijarhalnom društvu, ona je rešila da svoj miraz potroši na školovanje i to ne bilo gde, već na Tehničkom fakultetu Velike škole, na te davne 1896. godine tek osnovanom Arhitektonskom odseku. Uprkos protivljenju oca postala je prva žena arhitekta u Srbiji.

Jelisavetin otac, bogati trgovac Načić, poreklom iz Požarevca, posedovao je skoro celu Hilandarsku ulicu sa sve baštama i čuvenu vazdušnu kapiju Beograda koja se od hotela Moskve spušta dole ka prestoničkim rekama. Pouzdana istraživanja kažu da je Načić imao i najlepšu kočiju u tadašnjoj beogradskoj varoši, koja se s dinastičkim vizijama moderne zemlje izdizala iz turske kasabe ka obrisima moderne evropske prestonice. Ni kralj nije mogao da odoli, pa je za posebne paradne prilike iznajmljivao kočije od trgovca. U vili u Vlajkovićevoj, koje danas nema, Načić i njegova supruga, potekla takođe iz imućne porodice s bankarskim i diplomatskim pedigreom, dobijaju čak trinaestoro dece. Jedna od njih je i Jelisaveta rođena 31. decembra 1878. godine, kao jedno od najmlađe dece. Tuberkuloza koja je harala u to doba Načićima je odnela desetoro dece, a sudbina je htela da uz sina, jedna od dve preživele devojčice bude i Jelisaveta.

Nakon položene mature, Jelisaveta se kao odličan đak 1896. godine upisala na tek otvoreni Arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta. Ovakva odluka bila je pravi podvig za ženu u maloj Srbiji krajem devetnaestog veka, kada je preovladavalo mišljenje da žena ne bi trebalo da radi ili bi u najboljem slučaju mogla da se školuje isključivo za učiteljski ili nastavnički poziv. U to doba kada su muškarci „kolo vodili“ Jelisaveta, koja je bila prijateljica i saradnica čuvenog socijaliste Dimitrija Tucovića, postala je studentkinja prve generacije arhitekture u Srbiji, bila je izuzetno vredan student i 1900. postala prva žena sa tom diplomom u svojoj dvadeset i drugoj godini.

Ubrzo je postavljena za crtača-tehničkog pripravnika u Ministarstvu građevina i nakon što je položila državni ispit 1902. postaje glavni arhitekta Beograda. Na tom mestu ostaje do izbijanja Prvog svetskog rata. Sve što se vezuje za ono što donose prve generacije školovanih arhitekata sa sobom neraskidivo je od njenog imena. Tu su nove tendencije u stilskom shvatanju arhitekture, pa već 1900. godina sa sobom nosi francusku dekorativističku arhitekturu kao direktan uticaj poslednje Pariske izložbe, jugendstil Minhena, bečku secesiju… Pored toga, dolazi i do obnove srpsko-vizantijskog stila u arhitekturi i njegove šire primene.

Armirani beton, kao novi građevinski materijal, poput Evropske arhitekture, zagospodariće i arhitekturom Beograda dvadesetog veka i u tom vrtlogu modernih tendencija i novog izgleda prestonice je i naša junakinja. Ona u Srbiji muške dominacije sa 24 godine, među devetnaest najpoznatijih arhitekata, osvaja bronzu. Konkurs za izradu idejnog rešenja za projekat crkve Svetog Đorđa u Topoli, prepoznala je kao šansu za sebe. Treće mesto koje je osvojila, otvorilo joj je vrata u novi svet. Posle toga je postala slavna, zvali su je da pravi kuće i voleli su je.

 

View this post on Instagram

 

A post shared by OŠ Kralj Petar Prvi (@oskraljpetarprvi)

Njen prvi rad u Beogradskoj opštini bio je da osmisli rešenje za Mali Kalemegdan, po idejnoj skici Dimitrija T. Leka. Ona kreira Malo stepenište od zelenog kamena, kojim se i danas ponosimo kada se penjemo na tvrđavu sa strane francuske ambasade.

Najmonumentalniji projekat koji je ostvarila je osnovna škola „Kralj Petar Prvi“ kod Saborne crkve, remek delo njenog stvaralačkog opusa u duhu akademizma s primesama renesanse i baroka, koja je izgrađena 1907. godine. U ovom velelepnom zdanju Jelisaveta Načić je imala svoj atelje i u njemu je stvarala sa velikim Ivanom Meštrovićem, ali i da je to bilo mnogo više od rada i naklonosti koju su gajili prema dinastiji Karađorevića, velika romansa koju i danas obavija veo tajne. Deo te misterije  je i  Meštrovićev odlazak u Dubrovnik, kada se Jelisaveta već uveliko s porodicom nastanila u njemu, a veliki vajar i arhitekta prihvatio da na ulazu u stari grad radi biste Svetog Vlaha i  kralja Petra.

 

View this post on Instagram

 

A post shared by OŠ Kralj Petar Prvi (@oskraljpetarprvi)

A, sve je kao s filmske trake krenulo tako što je na početku karijere prva žena graditelj Starog Beograda, koja je uspešno radila na projektovanju i adaptiranju beogradskih objekata i ulepšavanju prestonice pomagala Meštroviću u njegovim projektima kalemegdanskog Pobednika i čuvene Terazijske fontane. Mlada graditeljka Beograda zadužila nas je Terazijskim platoom, koji je tada dobio potpuno novi izgled i sjaj, ali i ogradom Savskog šetališta, razorenim u Prvom svetskom ratu. U istom ratnom vrtlogu oštećena je i bolnica za obolele od tuberkuloze koju je s velikom terasom projektovala u krugu Gradske bolnice, kao svoj svojevrsni zaveštaj braći i sestrama i svoj deci koje je poharala ova bolest. To velelepno zdanje je kasnije srušeno.

Vrlo značajno njeno delo je i crkva Aleksandra Nevskog na Dorćolu, izvedena u arhitekturi srpskog stila, tj. ugledanja na srpsko srednjovekovno crkveno graditeljstvo moravske škole i sagrađena po projektu Jelisavete Načić (kada je, posle Prvog svetskog rata, nastavljena gradnja, u njen projekat izvesne izmene uneo je arhitekta Vasilije Androsov).

Jelisaveta Načić je projektovala i više privatnih kuća u Beogradu, a posebne su kuća Marka Markovića u Gospodar Jovanovoj 45a, iz 1904, pa Božidara Krstića u ulici Đure Daničića 3, takođe iz 1904.godine. Obe građevine su prizemne, sa bogatom plastičnom dekoracijom sa motivima renesanse. Što se kuće Zorke Arsenijević tiče, u Lominoj 46, na ovom zdanju iz 1907. oseća se uticaj kasnijih vremena — uglavnom secesije, sa floralnom dekorativnom plastikom. Prvi put u istoriji pravi i  zgradu kolektivnih stanova, premijerno građenu na Balkanu za službenike Beogradske opštine, pored Bajlonijeve pijace, gde Jelisaveta Načić ima svoju ulicu u Beogradu od 2004. godine.

Karijera Jelisavete Načić prekinuta je 1916. kada je odvedena u logor Nežider u Mađarskoj, gde je upoznala budućeg supruga, intelektualca i patriotu, profesora Luku Lukaja, rođenog u Skoplju, za koga se udala 1917. i rodila ćerku Luciju. U Nežideri su bili Milutin Milanković, Jovan Ilkić koji je gradio Narodnu skupštinu Srbije, Grigorije Božović, 160 popova. To su zvali logorom za srpsku elitu. Jelisavetin muž iz veoma bogate albanske porodice obožavao je Srbe i pomagao im, pa 1915. kada je pala Srbija, poslat u logor u kome se sreću.

Naime Grigorije Božović, naš pisac kog su komunisti streljali, poznavao ga je sa Kosova, upoznao je Luku i Jelisavetu i oni se zaljubuljuju. Nakon rođenja ćerke Lukaj je izdejstvovao preko ujaka biskupa u Trstu da na njegovu intervenciju Jelisaveta i Lucija krajem 1917. budu puštene, a on ostaje u logoru do kraja Velikog rata. Pošto se Lucija razbolela, a Jelisaveta se plašila tuberkoloze jer joj je ta bolest razorila celu porodicu, plašeći da se to ne dogodi i Luciji, po savetu lekara krenuli su ka Mediteranu i prvo se nastanili u Skadru, odakle je poticala porodica njenog muža. Uzgred rečeno, Lukaj, koji je bio za oslobođenje Albanije, kao revolucionar se zalagao za ideju da Albanija bude četvrta republika u okviru SHS. I on je bio među onima koji dižu Skadarski ustanak, gerilsku borbu za olobođenje od Italije, u kojoj je sa njime i Jelisaveta.

Propast ustanka značio je i proterivanje pa su se 1923. preselili u Dubrovnik. Suprug Jelisaveti nije više dozvoljavao da se bavi arhitekturom. Celog života ni Lukaj, koji je zabeležen i kao prvi pisac srpsko – albanskog rečnika objavljenog 1935.godine, nije radio već je prodavao ogromna imanja koja su bila u posedu njegove porodice.

Jelisaveta Načić nikada više nije projektovala, bavila se ćerkom i unukom, putovala, ali je uklesala svoje ime u srpsku istoriju kao žena čudesne biografije koja je gradila Beograd kada je od kasabe postajao moderna evropska prestonica. Umrla je 6. maja 1955. godine u Dubrovniku, gde je i sahranjena na pravoslavnom groblju.